Πατριωτισμός, μια βρώμικη λέξη;

Αξίζει να πεθάνεις για την ελευθερία;

Έχει περάσει ήδη μήνας από την εισβολή των Ρώσων στην Ουκρανία. Και όμως η αντίσταση των Ουκρανών δεν γίνεται πρώτη είδηση. Την μαντεύουμε. Βλέπουμε δραματικές εικόνες, τραυματισμένους, νεκρούς, φοβισμένα παιδιά, ανθρώπους στα υπόγεια, χιλιάδες που εγκαταλείπουν την πατρίδα τους για να σωθούν, κατεστραμμένες από τις βόμβες πόλεις, αλλά οι Ουκρανικές νίκες υποβαθμίζονται. Η αντίσταση μοιάζει με φάντασμα. Κάποιος θα μπορούσε να ρωτήσει πολύ σοβαρά: “Ποιοι αντιστέκονται; Πώς η Ουκρανία έχει καταφέρει να σταματήσει την επέλαση των Ρώσων”;  Η Δύση μένει στην τραγωδία και καθόλου στην αντίσταση. Γιατί;

Οι αιτίες του πολέμου είναι σύνθετες. Ο πειρασμός να πάρεις θέση φανατικά υπέρ της μίας ή της άλλης χώρας είναι τεράστιος αλλά η οπαδοποίηση δεν είναι η λύση. Ωστόσο είμαι ξεκάθαρος: καμία χώρα δεν έχει το δικαίωμα να εισβάλει σε μια άλλη, να την καταλαμβάνει, να την καταστρέφει και να σκοτώνει. Πρόκειται για μια αδιανόητη πράξη βαρβαρότητας, κτηνωδίας, σκανδαλώδη για τον άνθρωπο του 21ου αιώνα.  Η Ρώσικη εισβολή στην Ουκρανία δεν πρέπει να είναι ανεκτή από κανένα και για οποιοδήποτε λόγο.

Οι Ουκρανοί πολίτες που από τη μία μέρα στην άλλη ανέλαβαν να υπερασπίσουν την πατρίδα τους, οι νέοι άνθρωποι, άντρες και γυναίκες που έκαναν ουρές για να πάρουν όπλα και να μάθουν μέσα σε εικοσιτετράωρα να τα χειρίζονται για να πολεμήσουν για  τους ανθρώπους τους, τη δημοκρατία, την ανεξαρτησία και τις αξίες τους κάνουν την Ουκρανία ένα έξοχο παράδειγμα θάρρους και πατριωτισμού. Βλέποντας τους απλούς Ουκρανούς που πριν μερικές εβδομάδες ήταν οικοδόμοι, δάσκαλοι ή οδηγοί λεωφορείων να αγωνίζονται εναντίον των εισβολέων μάς θυμίζει κάτι που έχουμε ξεχάσει: ότι ο ηρωισμός και το θάρρος εμφανίζονται όταν βρισκόμαστε σε ακραίο κίνδυνο, όταν κινδυνεύει η ίδια η ύπαρξή μας.

Ένα σημαντικό ερώτημα που δημιουργήθηκε αυτές τις εβδομάδες της αντίστασης των Ουκρανών είναι: Θα υπερασπιζόμασταν- οι Δυτικοί- την πατρίδα μας όπως οι Ουκρανοί; Ο πατριωτισμός είναι μια αμφιλεγόμενη λέξη. Πρόκειται για ένα θέμα που δημιουργεί ένταση, αντιπαραθέσεις, διχασμό, υποψίες και διαμάχες ανάμεσα στην «αριστερά» και τη «δεξιά»- αν υποτεθεί ότι αυτοί οι προσδιορισμοί έχουν κάποιο νόημα πλέον. Αυτό που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τη συζήτηση  είναι ότι ο πατριωτισμός είναι περισσότερο συναίσθημα παρά μια αυστηρά προσδιορισμένη έννοια.

Ο Τζορτζ Όργουελ περιέγραψε τον πατριωτισμό ως « μυστική γέφυρα μεταξύ του μέλλοντος και του παρελθόντος». «Ο πατριωτισμός δεν έχει καμία σχέση με τον συντηρητισμό», έγραψε ο Όργουελ. Οι «αριστεροί» πολιτικοί είναι καχύποπτοι  και φοβισμένοι με τον πατριωτισμό, ιδιαίτερα όταν αυτός εκφράζεται από την εργατική τάξη που η σύγχρονη «αριστερά» έχει εγκαταλείψει. Το να είσαι πατριώτης θεωρείται πλέον συγκαλυμμένος ρατσισμός, ξενοφοβία, μεσοτοιχία με τον φασισμό με αποτέλεσμα ο πατριωτισμός να έχει παραδοθεί σε γραφικούς, επικίνδυνους τύπους  κι όχι σε όποιους κατά τον Ρουσσώ έχουν σαν πυξίδα την αγάπη σε μια πατρίδα που αποτελεί ένα σύνολο από πολίτες με ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις, που υπερασπίζονται την ελευθερία και τη δικαιοσύνη και το σεβασμό σε οτιδήποτε διαφορετικό. Ο πατριωτισμός που υπερασπίζεται το κοινό καλό δεν έχει καμιά σχέση με τον εθνικισμό της  «καθαρότητας» και του αποκλεισμού.

Τα μίντια στην πλειονότητά τους  είναι προκατειλημμένα, εμμονικά, προπαγανδιστικά και ανυπόληπτα ως προς τον πόλεμο στην Ουκρανία. Όσο για τα κοινωνικά δίκτυα αντιμετωπίζουν την ρώσικη εισβολή με ψήγματα λογικής μέσα σε παρανοϊκές εικασίες,  με θεωρίες συνωμοσίας που δημιουργούν καφκική κλειστοφοβία, με  παπαγάλισμα σκληροπυρηνικών  απόψεων,  ή με μετριοπάθεια που ανακυκλώνει κλισέ και απανθρωποποιεί. Κάθε πολιτικός, ίδρυμα, διασημότητα, κόμμα, θεωρεί ότι η Ουκρανία είναι μια ευκαιρία για να περάσει την ατζέντα του, να χειραγωγήσει, να διαφημιστεί, να βρεθεί στο κέντρο. Ουκρανία σε τιμή ευκαιρίας για κάθε ευκαιριακό.

Έχουν γραφτεί ήδη, γράφονται και θα συνεχίσουν να γράφονται εκατομμύρια λέξεις για τον πόλεμο της Ουκρανίας. Αξίζει να σταθούμε στις λέξεις του  Ουκρανού διπλωμάτη Olexander Scherba,  πρέσβη της Ουκρανίας στην Αυστρία από το 2014 έως το 2021 που σε ένα θυμωμένο twitter συμπυκνώνει την αμφιθυμία της Δύσης για την αντίστασή των Ουκρανών: «Κάθε φορά που δίνω μια συνέντευξη σε δυτικά μέσα ενημέρωσης έχω την αίσθηση ότι όλοι  θέλουν να τα παρατήσουμε». Έπειτα έκανε μια σημαντική ερώτηση που καλούμαστε να απαντήσουμε όλοι μας, μίντια, πολιτικοί και πολίτες της Δύσης. Τι κρύβεται πίσω από αυτή την ηθική ηττοπάθεια που μολύνει την δυτική σκέψη; «[Υπάρχει] επειδή ξέρουν ότι δεν θα πολεμούσαν όπως εμείς αν ήταν στη θέση μας;»

Ναι η Δύση θεωρεί παρωχημένο, άβολο και ανεπίτρεπτο τον πατριωτισμό. Δεν πιστεύει πια ότι αξίζει κάποιος να πεθάνει για την πατρίδα του. Ο ατομικισμός και η καταναλωτική φρενίτιδα τις τελευταίες δεκαετίες έχουν δημιουργήσει ένα ναρκισσιστικό ανθρωπότυπο που έχει αποσυρθεί από την δημόσια σφαίρα και ασχολείται με τον εαυτό του, την αναψυχή και την κατανάλωση. Όμως η επιθυμία για ελευθερία δεν μπορεί να προκύψει από τη μοναξιά και την απόσταση αλλά από την αγάπη και την ικανότητά μας να δενόμαστε με άλλα ανθρώπινα πλάσματα και τρόπους ζωής, ικανότητες που έχουν ατονήσει παντελώς στο δυτικό άνθρωπο.

Η Δύση χειροκροτεί δημόσια τον Ουκρανικό λαό για τα δεινά που υφίσταται ενώ κρυφά προσεύχεται να παραδοθεί, να υποχωρήσει, να τελειώνουμε με αυτό τον πόλεμο που χάνουμε όλοι. Κι εδώ μπαίνει μια μικρή λέξη που έχει θεοποιηθεί στη Δύση: ρεαλισμός. Θαυμάζουμε την αντίσταση αλλά θέλουμε να τελειώσει αμέσως, ή πολλοί θεωρούν  ότι οι ανησυχίες της Ρωσίας για την ασφάλειά της πρέπει να υπερισχύσουν της ουκρανικής λαχτάρας για ελευθερία και εθνική κυριαρχία. Και στις δύο περιπτώσεις ο ρεαλισμός ταυτίζεται με την ηττοπάθεια: γιατί να αντισταθείς; Η ασφάλεια και η σταθερότητα είναι πιο σημαντικά πράγματα από την πατρίδα σου και την υπεράσπισή της.  «Ο πόλεμος είναι ένα άσχημο πράγμα, αλλά όχι το πιο άσχημο πράγμα», είπε ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, ο Βρετανός φιλόσοφος. «Ο εκφυλισμός και η υποβάθμιση του ηθικού και πατριωτικού συναισθήματος που πιστεύει ότι τίποτα δεν αξίζει έναν πόλεμο είναι πολύ χειρότερη».  Η ελευθερία του ουκρανικού λαού που αντιμετωπίστηκε με περιφρόνηση από τον Πούτιν αξίζει έναν πόλεμο. Η δημοκρατία αξίζει έναν πόλεμο. Το ξέραμε κάποτε και το υπερασπιζόμαστε - δεν το καταλαβαίνουμε πια. Εάν ο ουκρανικός λαός αισθανθεί ότι ο αγώνας του είναι μάταιος ή δεν θέλει να συνεχίσει θα τον καταλάβουμε. Μέχρι τότε όμως πρέπει να υποστηρίξουμε ενεργά την αντίστασή τους.

«Αυτό βασικά που μου επιτρέπει να συνεχίζω να βλέπω το μέλλον με αισιοδοξία» έγραψε ο Όργουελ σε μια επιστολή του «είναι πως οι απλοί άνθρωποι μένουν ακόμα πιστοί στον ηθικό τους κώδικα». Ή όπως είπε ο στρατηγός Μακρυγιάννης:  «Πατρίδα νά θυμᾶσαι ἐσύ αὐτούς ὅπου, διά τήν τιμήν καί τήν λευτερίαν σου, δέν λογαρίασαν θάνατο καί βάσανα. Κι’ ἄν ἐσύ τούς λησμονήσεις, θά τούς θυμηθοῦν οἱ πέτρες καί τά χώματα, ὅπου ἔχυσαν αἵματα καί δάκρυα».

(Ζαν Κλωντ Μισέα, Τζόρτζ Όργουελ, ένας συντηρητικός αναρχικός, Εκδόσεις Μάγμα)

Στη φωτογραφία ο Αλεξάντερ, 41 ετών, πιέζει την παλάμη του στο παράθυρο αποχαιρετώντας την κόρη του Άννα, 5 χρονών στο σταθμό του Κιέβου. Ο Αλεξάντερ θα μείνει πίσω για να πολεμήσει ενώ η οικογένειά του αφήνει τη χώρα για να αναζητήσει καταφύγιο σε μια γειτονική χώρα.  (AP Photo/Emilio Morenatti, Μάρτιος 2022)