Η άγνοια δεν είναι ευτυχία

Κοινωνίες μορφωμένων αγράμματων

Όλο και περισσότερο καταλαβαίνουμε ότι οι κοινωνίες δεν βρίσκονται σε κρίση αλλά σε κατάρρευση. Το υπάρχον σύστημα καταρρέει. Ό,τι ονομάζεται καπιταλισμός αποσυντίθεται ραγδαία. Η πανδημία απλώς επιταχύνει αυτή την πτώση. Κρίση-Κατάρρευση- Αποσύνθεση: δηλαδή παρακμή.

Αυτή η παρακμή απαρτίζεται από παράνοια, πόλωση, ασημαντότητα, εξωφρενική ανικανότητα των κυβερνήσεων και των ελίτ να αντιμετωπίσουν μια νέα πραγματικότητα, αύξηση της φτώχειας, εξαθλίωση μεγάλων κομματιών της κοινωνίας, καταστροφή του περιβάλλοντος, εδραίωση ενός ακραίου ατομικισμού που αδιαφορεί για τον Άλλο, έλλειψη μιας συνεκτικής ιδεολογίας, εξαφάνιση της αριστεράς ή οποιασδήποτε εναλλακτικής προοπτικής,  σχετικισμό (όλα είναι ίδια και όλες οι αλήθειες είναι ισοδύναμες) και άγνοια.

Θα σταθώ στην α-παιδευσία. Οι οικογένειες, η μητέρα και ο πατέρας που αποτελούν την κοινωνία αυτοπροσώπως, δεν μπορούν να μεταδώσουν στα παιδιά τους γνώσεις και αξίες θεωρώντας ότι  το παιδί τους είναι χαρούμενο παρκαρισμένο μπροστά σε ένα τάμπλετ. Η ίδια η κοινωνία έχει αντικαταστήσει όλες τις αξίες της με το σύνθημα «βγάλε όσα περισσότερα λεφτά μπορείς και γίνε διάσημος με οποιοδήποτε τρόπο ώστε να βγάλεις ακόμα περισσότερα χρήματα». Το δε εκπαιδευτικό σύστημα βρίσκεται σε διάλυση παράγοντας «μορφωμένους αγράμματους».

Αν στην απουσία παιδείας προσθέσουμε την εξαντλητική και χωρίς διάκριση υπερπληροφόρηση η οποία δεν σού επιτρέπει να συγκεντρωθείς αντιλαμβανόμαστε ότι η σκέψη υποχωρεί. Και χωρίς σκέψη ποιοι είμαστε; Ο κανείς. Ζούμε σε ένα ατέλειωτο βουητό που  στοχεύει να μην μένεις ποτέ μόνος με τον εαυτό σου λες και ο εαυτός σου  σε απειλεί. Έτσι γίνεσαι εύκολα  έρμαιο στη χειραγώγηση, στα ψέματα, στην εκμετάλλευση. Η διανοητική οπισθοδρόμηση οδηγεί στην ελαχιστοποίηση της κριτικής, στην ανικανότητα να βρούμε λύσεις, στο τέλος της δημιουργικότητας που έχει αποδέκτη την ψυχή μας κι όχι το κέρδος. Το αποτέλεσμα είναι η εξουσία να γίνεται όλο και πιο αυταρχική, η δημοκρατία να κονιορτοποιείται, οι ελευθερίες να περιορίζονται, οι εργασιακές κατακτήσεις να εξατμίζονται.

Τα κοινωνικά δίκτυα ενισχύουν την απάθεια, την αδιαφορία, την ασκεψία, τη ρηχότητα. Κάθε μέρα έρχεται στο κέντρο της επικαιρότητας οποιοδήποτε θέμα αδιακρίτως - φόνος, βιασμός, φόροι, θάνατοι, δηλώσεις, κυβερνητική διαφθορά κλπ και αντιμετωπίζεται με την ίδια ψευτοένταση για να ξεχαστεί την επόμενη μέρα από κάτι άλλο. Σύμφωνα με μια έρευνα της Microsoft η διάρκεια της προσοχής μας (attention span) είναι 8 δευτερόλεπτα. Πρόκειται για μια σημαντική και γρήγορη μείωση αν τη συγκρίνουμε με τη η μέση διάρκεια προσοχής το 2000 που ήταν 12 δευτερόλεπτα. Πιο σοκαριστικό όμως  είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με μια έρευνα από την Jampp, μιας αμερικανικής τεχνολογικής εταιρίας αιχμής,  η διάρκεια της ανθρώπινης προσοχής μειώνεται  88% κάθε χρόνο. Αυτό σημαίνει ότι οι  άνθρωποι δεν έχουν πια την υπομονή να διαβάσουν οτιδήποτε. Ακόμα κι αν ενδιαφέρονται για το περιεχόμενο, αν είναι μακροσκελές, δεν το διαβάζουν καθόλου. Έτσι χιλιάδες πληροφορίες ασύνδετες μεταξύ τους δημιουργούν ένα διανοητικό χυλό ενώ οι απόψεις, η γνώμη και τα πιστεύω μας  επηρεάζονται άμεσα συντείνοντας σε μια άνευ προηγουμένου παθητικότητα. Πώς μπορείς μετά να ξεχωρίσεις τα fake news από τις πραγματικές ειδήσεις, να μην πέσεις σε θεωρίες συνομωσιών ή σε προπαγάνδα, να κάνεις διάκριση μεταξύ σημαντικού και ασήμαντου;

Ο δυτικός κόσμος έχει μπει σε φάση που απολαμβάνει την άγνοια. Ακόμα και με ανώτερες και ανώτατες σπουδές, ή με την τεχνολογία που κάνει προσιτή τη γνώση, το επίπεδο του αλφαβητισμού βρίσκεται σε απότομη πτώση. Βρισκόμαστε μπροστά σε αυτό που ονόμασε αν δεν κάνω λάθος ο Κορνήλιος Καστοριάδης «εξειδικευμένη άγνοια» ενώ δραστηριότητες όπως η ανάγνωση βιβλίων ή η εξοικείωση με το παρελθόν μειώνονται δραστικά- πολλοί έχουμε ακούσει νέους ανθρώπους να λένε για ένα τραγουδιστή, ένα βιβλίο, μια ταινία «δεν το ξέρω, δεν είχα γεννηθεί τότε»,  ή «είναι παλιά αυτά που μου λες».  Η άγνοια ως ευτυχία έχει αρπάξει την Δύση από τα μούτρα.

Μερικά εντυπωσιακά νούμερα που δημιουργούν ανησυχία. Το επίπεδο της ανάγνωσης των μισών και πλέον ενήλικων Αμερικανών βρίσκεται κάτω από το αντίστοιχο επίπεδο των μαθητών της έκτης τάξης (11 έως 12 ετών).

-Μια έρευνα του  2014 βρήκε λίγο περισσότερο από τα μισά παιδιά της Αμερικής να λένε ότι τους αρέσουν να διαβάζουν βιβλία «για διασκέδαση», από το 60%  το 2010- μια σημαντική μείωση μέσα σε τέσσερα χρόνια. 

-Και δεν μιλάμε για μια αμερικανική τάση. Μια μελέτη ορόσημο από το University College του Λονδίνου παρακολούθησε 11.000 παιδιά που γεννήθηκαν το 2000 έως την ηλικία των 14 ετών και διαπίστωσε ότι μόνο 1 στα 10 διάβαζε  στον ελεύθερο χρόνο του ως έφηβος/η.

-Τα lockdown που σχετίζονται με τον Covid σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη του ΟΗΕ, αύξησαν τον αριθμό των παιδιών που αντιμετωπίζουν αναγνωστικές δυσκολίες από τα 460 εκατομμύρια στα 584 εκατομμύρια. Ακόμη και πριν από την πανδημία, οι γνωστικές δεξιότητες των ανθρώπων μειωνόντουσαν. Πολλοί εργοδότες στις ΗΠΑ αναφέρουν ότι δυσκολεύονται να βρουν εργαζόμενους που μπορούν να συζητήσουν μαζί τους σοβαρά θέματα. Πάνω από το 60% των αιτούντων βρέθηκε ότι δεν έχουν βασικές κοινωνικές δεξιότητες.

-Οι σημερινές εμπειρίες των εφήβων περιορίζονται σε ό,τι τους δίνει  πρόσβαση το κινητό τους. Αντί να ανοίγουν μυαλά, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν μια γενιά ανίκανη να επικοινωνήσει προσωπικά. Ιστότοποι όπως το Facebook και το Instagram σχετίζονται με το μειωμένο εύρος προσοχής: η προσοχή έχει μειωθεί κατά  50% από το 2000, κυρίως λόγω της εμφάνισης των κοινωνικών δικτύων.

Στην Ελλάδα*

Κάθε τρία χρόνια ανακοινώνονται τα αποτελέσματα του διεθνούς προγράμματος PISA, μιας μεγάλης έρευνας που κάνει ο ΟΟΣΑ σε 15χρονους μαθητές από τα κράτη-μέλη του. Στην έρευνα του 2015 συμμετείχαν συνολικά περίπου 540.000 μαθητές από 72 χώρες. Από την Ελλάδα συμμετείχαν 5.532 μαθητές ηλικίας από 15 ετών και τριών μηνών μέχρι 16 ετών και δύο μηνών, από 212 δημόσια και ιδιωτικά σχολεία, ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των σχεδόν 100.000 μαθητών αυτής της ηλικίας στη χώρα μας. Στις φυσικές επιστήμες οι μαθητές όλων των χωρών του ΟΟΣΑ βαθμολογήθηκαν κατά μέσο όρο με 493 μονάδες. Οι Έλληνες μαθητές πήραν κατά μέσο όρο 455 μονάδες. Στην κατανόηση κείμενου ο μέσος όρος του ΟΟΣΑ ήταν επίσης 493 μονάδες. Οι Έλληνες μαθητές  πήραν 467. Ο μέσος όρος του ΟΟΣΑ στα μαθηματικά, ήταν 490 μονάδες -οι Έλληνες στα μαθηματικά πήραν 454.

Από το 2000 που ξεκίνησε ο θεσμός και συμμετέχει η χώρα μας, πολλοί από τους μαθητές μας σταθερά παίρνουν βαθμούς κάτω από τη βάση σε όλα τα θέματα, και τα αποτελέσματά τους υπολείπονται των μαθητών σχεδόν όλων των άλλων κρατών-μελών της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ. Στις 3 Δεκεμβρίου του 2019, όταν ανακοινώθηκαν επισήμα τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας του 2018, η εικόνα αυτή επιβεβαιώθηκε για ακόμα μια φορά. Η επίδοση των μαθητών από τη χώρα μας είναι αντίστοιχη με την επίδοση μαθητών από τη Χιλή, τη Σλοβακία και τη Βουλγαρία. Οι μαθητές από τη Σιγκαπούρη είναι οι καλύτεροι από όλους. Ο μέσος 15χρονος Έλληνας μαθητής έχει περίπου τις γνώσεις και τις ικανότητες του μέσου 12χρονου μαθητή από τη Σιγκαπούρη.

Εκτός από τον εκφυλισμό της ανώτατης εκπαίδευσης σε όλη τη Δύση δεν πρέπει να ξεχνάμε την επίθεση εναντίον ό,τι ξέρουμε ως Δυτικό Πολιτισμό (Διαφωτισμό, Λογική, Ελευθερία της Σκέψης) που κάνουν τα  τελευταία χρόνια τα Εκπαιδευτικά ιδρύματα της Δύσης (υπό την πίεση των φοιτητών τους) θεωρώντας τον  αντιδραστικό, μισογυνικό, αποικιοκρατικό, αυταρχικό, υπεροπτικό και βλαβερό δημιουργώντας ένα ασφυκτικό περιβάλλον για τη γνώση, τη δημοκρατία, τις διαφορετικές απόψεις και την κριτική σκέψη. Σύμφωνα με έρευνες οι Ευρωπαίοι millennials  πιστεύουν πολύ λιγότερο  στη δημοκρατία, έχουν λιγότερες αντιστάσεις στις αυταρχικές κυβερνήσεις,  είναι δεκτικοί στη λογοκρισία και τις απαγορεύσεις και  σοκαριστικά ανοιχτοί στο ενδεχόμενο μιας δικτατορίας.

Οι αρχαίοι Έλληνες ήξεραν ήδη ότι πρώτα από όλα έρχεται η παιδεία. Ο Πλάτωνας δεν αφιερώνει ολόκληρα βιβλία στην παιδεία επειδή είναι μανιακός μ’ αυτήν. Το ίδιο και ο Αριστοτέλης και όλοι οι μεγάλοι στοχαστές από τον Λοκ μέχρι τον Ρουσώ. Το κάνουν γιατί ξέρουν ότι σε αυτό το πεδίο κατασκευάζεται ο πολίτης του αύριο και πάνω στον οποίο θα αναπτυχθεί η δημοκρατία.

Υγ. Σύμφωνα με τη διάρκεια της προσοχής  οι περισσότεροι διάβασαν (αν διάβασαν), σε αυτό το κείμενο τις δύο πρώτες παραγράφους. Ευχαριστώ από τα βάθη της ψυχής μου όσους επέμεναν και κατάφεραν να το τελειώσουν.

*Διανέοσις, Οργανισμός Έρευνας και Ανάλυσης: Οι Έλληνες Μαθητές Και Το PISA 2015,  Θοδωρής Γεωργακοπουλος, Νοέμβριος 2019.

Φωτογραφία: Loretta Lux, Yanan, 2004